Mlle Pogany I, 1913 nga skulptori rumun Constantin Brâncuși

Për filozofin antik grek, Platonin (viti 428-347 përpara Krishtit), në Librin e 10-të të tij ‘Republika’, ai e quan artin një ‘mimesis’  – një imitacion. Por, duke qenë se, arti (veçanërisht piktura), është një kopje dhe jo diçka reale, Platoni nuk e konsideronte artin si të dobishëm. Njeriu nuk mund të tymose imazhin e një llulle dhe as nuk mund të flejë në një shtrat imagjinar. (Ai nuk ka diskutuar për arkitekturen, e cila tipikisht është e dobishme). Termi i Platonit ‘techne’, i referohet teknikës ose aftësisë së një personi për të krijuar diçka të dobishme, diçka të vërtetë duke e dalluar këtë aftësi si një formë arti. Ai besonte në ekzistencën e një bote idesh të pakufishme dhe të pandryshueshme sipas formës së gjërave që ekzistojnë në të vërtetë në botën fizike. Krevati ‘real’ është forma që ekziston pakufi. Shtrati në të cilin flini është një kopje, ose shembull i shtratit real. Nje shtrat i pikturuar është shumë më larg nga e vërteta sesa shtrati real dhe sipas këndvështrimit të Platonit kjo është një gjë e rrezikshme për shkak të distancës së madhe që ekziston ndërmjet imagjinares dhe reales.

Në vitin 1928-të, artisti belg, Rene Magritte, pikturoi një nga pikturat e tij më të famshme ‘Tradhëtia e imazheve’, e cila dukshëm është një paraqitje e argumentit të Platonit. Në shikim të parë, ajo është një imazh përfaqësues, i drejtëpërdrejtë, i besueshëm i një llulle. Megjithatë, poshtë imazhit Magritte ka shkruar ‘Kjo nuk është një llulle’ (Ceci n’est pas une pipe), për t’i kujtuar shikuesit se, ajo që është pikturuar nuk është diçka reale dhe se arti dhe realiteti ndahen nga një hapësirë e tërë. ‘Tradhëtia’ në titullin e Magritte, është konsistente me nocionin e Platonit se një imazh i tillë mund të jetë i rrezikshëm. Për Platonin, e vërteta dhe e bukura thelbesore qëndrojnë vetëm në spektrin e ideve dhe se veprat aktuale të artit përbejnë rrezik për shoqërinë. Duke qenë se, arti (së bashku me poezinë dhe muzikën) mund të nxisin pasione të rrezikshme tek njeriu, Platoni i dëboi artistët, poetët dhe muzikantët (megjithëse, ai lejoi materilain muzikor) tek vepra e tij ‘Republika’.

Artisti rumun i fillim shekullit të XIX-të, Costantin Brancusi, besonte se, skulpturat e tij përfaqesonin ‘thelbin e gjërave – një përqasje konsistente me format ideale të Platonit, megjithëse Brancusi mund të mos ishte domosdoshmërisht i ndikuar nga filozofia e Platonit. Për shembull, skulptura e tij prej mermeri e vitit 1912-të, ‘Mlle. Pogany’, për të ishte thelbi i gruas hungareze, Margit Pogany, të cilën ai e takoi në Paris dhe imazhin e së cilës e derdhi në bronz dhe në mermer. Brancusi i shkëputi duart nga trupi, dhe e shfaqi Mlle. Pogany me duart e përqafuara rreth qafës së saj. Ai theksoi sytë e saj të mëdha, duke i dhënë hundë dhe buzë të holla. Për disa shikues, Brancusi ishte një artist ‘abstrakt’, por, Brancusi mendonte se, disa nga vëzhguesit e veprave te tij ishin idiotë, të cilët nuk arrin të kuptonin të vërtetat e imazheve të tij.

• Arti si formë

Tek ‘Poetika’, stidenti i Platonit, Aristoteli (viti 384-322 përpara Krishtit), identifikoi formën si cilësinë sipas së cilës shikuesi i përgjigjet një vepre nga arti pamor. Forma, sipas përkufizimit të tij, prodhohet nga kontrolli i materialit nga ana e artistit dhe nga aftësia e tij për të kapur thelbin e gjërave – në mënyrë të ngjashme siç synonte edhe Brancusi. Ndryshe nga Platoni, për Aristotelin, thelbi i gjërave është në brëndesi të gjërave, dhe se kjo mund të paraqitet nëpërmjet materialit, formës dhe nga aftesitë fizike (techno) të artistit. Rrjedhimisht, kështu nuk do të kemi asnjë humbje nga realja tek përfaqesimi artistik dhe asnjë nga rreziqet që shikonte Platoni. Për Platonin, thelbi i gjërave ekziston vetëm në spektrin e ideve dhe është i pavarur nga gjërat. Për shembull, ekziston forma e njeriut, njeriut burrë dhe grua në botën fizike dhe ka kopje të formës dhe piktura që paraqesin kopje të tyre. Ato janë të rrezikshme sepse e çojnë shikuesin shumë larg formës ideale të gjërave të pikturuara. Për secilin filozof, Platonin, një idealist dhe Aristotelin, një empirik, paragjykimet e tyre diktojnë këndvështrimet e tyre se çfarë është art. Madhësia e një imazhi sipas Aristotelit, duhet të jetë e përshtatshme, duke paraqitur një sens bashkësie dhe tërësie, në mënyrë që shikuesit t’i përgjigjen rëndësisë së një forme gjeometrike të kuptuar në mënyrë perfekte. Kështu, një figurë ose një objekt nuk duhet të jetë shume i vogël, për t’u kuptuar më lehtësisht, ose jo shume i madh, saqë nuk mund të kuptohet si një i tërë. Aristoteli, mendonte se, pjesët e çdo figure duhet të jenë proporcionale dhe simetrike. Aristoteli, besonte se, një vepër e mirë arti ishte e aftë të jipte njohuri dhe të zgjeronte përvojën e të kuptuarit të botës natyrore. Sa më shumë që një vepër të jetë një imitim bindës i diçkaje reale, aq më shumë ajo e kënaq shikuesin. Një konfirmim interesant i këtij këndvështrimi, e gjejmë tek reagimi popullor në disa vepra të foto-realizmit dhe të super-realizmit, të stilit të fund-mes-shekullit të 20-të, figura të cilat duken të vërteta si në jetën e vërtetë.

• Arti si objekt

Filozofi gjerman i shekullit të 18-të, Immanuel Kant, në veprën e tij të vitit 1790-të, ‘Critique of Judgement’ (Kritika e gjykimit), ka shkruar se, në mënyrë që të kualifikohet si një veper arti, një imazh duhet të jetë i pajisur me fuqinë imagjinare të artistit dhe, në të njejtën kohë, të provokojë një përgjigjje imagjinative nga shikuesit, duke prodhuar kështu një lloj ‘dialogu’ harmonik ndëmjet tyre. Ashtu si Platoni dhe Aristoteli, Kanti-i fliste për artin figurativ me një temë subjektive të dallueshme. Por, ai konsideronte gjithashtu edhe nëse një vepër arti ishte ‘e bukur’, një cilësi të cilën ai e shikonte të varur nga gjenialiteti i artistit. Ai besonte se, arti kishte moral, si edhe nivele estetike kuptimi, të cilat stimulojne mendjen, që janë origjinale dhe përmbajnë shpirtin e gjeniut që është e ndryshme nga natyra. Nëpërmjet këtij argumenti, Kant-i bëri dallimin e asaj që do të bëhej e njohur në shekullin e 18-të si ‘artet e bukura’ nga thjesh ‘artet që të kënaqin’, i cili mund të jetë argëtues dhe dekorativ, por që nuk përmban shpirtin e gjeniut, dhe për rrjedhojë nuk përmban ide shprehëse ose cilësi morale. Një vepër e mirë arti, sipas Kant-it, prodhon një sintezë harmonike të formës dhe përmbajtjes. Për George Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831) qëllimi kryesor i artit kishte të bënte me zgjerimin e njohurive rreth vetvetes dhe të kuptuarit e botës. Historia e artit do të dallohej si një disipinë më vete në vitin 1800-të, dhe rrjedhimisht diskutimet e Hegel-it për artin marrin në konsideratë kontekstet historike dhe rëndesine e realietit fizik të materialit të artit. Në këndveshtrimin e tij, një veper arti nuk përmban vetëm estetikë dhe cilësi shpirtërore, por është gjithashtu një ‘artifact’ që reflekton një periudhë historike dhe një kontekst kulturor. Hegel identifikoi tre periudha kryesore historike të zhvillimit të artit: 1) Egjipti i lashtë, të cilin ai e quajti Simbolike; 2) Greqinë e shekullit të 4-ërt përpra Krishtit; 3) Periudhën e Krishtërimit. Nga keto të tria, Hegel-i besonte se, greket prodhuan artin më shpirtëror dhe fizikisht më harmonik, veçanërisht skulpturën.

***

Përzgjedhur dhe përkthyer nga libri ‘Arti’, Një udhëzues për fillestaret, Laurie Schneider Adams, Mbretëria e Bashkuar, 2011.